14.yüzyıla tarihlenen “Ortodoksi’nin Zaferi İkonası” bugün British Museum’dadır. Paskalya’nın ilk Pazar günü kutlanan Ortodoksi Bayram’ı 12 bayramdan ayrı, küçük bayramlardandır.
Tasvir sanatının serbest olduğu dönem, kısa bir süre sonra İmparator Theophilos (829-842) ile kesintiye uğramış ve ikinci bir tasvir yasağı süreci başlamıştır. 842 tarihinde Theophilos‘un ölümü ile oğlu III. Mikhail‘in (842-867) naipliğini üstlenen İmparatoriçe Theodora ve Patrik Methodios‘un gayretleri sonucu, 843 tarihinde Ortodoksluğun Zaferi isimli ikonaya da adını veren konsil ile ikonoklazma dönemi sona ermiştir (Tsironis,1998:s.250-253;aktaran,Demir,2018).
İki bölüme ayrılmış ikonanın üst kısmında, Hıristiyanlar tarafından Tanrı ve kurtuluşa doğru rehberlik ettiğine inanılan Hodegetria Meryem İkonası, iki meleğin taşıdığı bir altarın üzerinde durmaktadır. Aziz Lukas tarafından yapıldığına inanılan ikona, her hafta yapılan Salı ayinlerinde Hodegetria Kilisesi’nden çıkarırlardı. İkona belirlenen kiliseye götürülür, halk tarafından altara konurdu. İkonada Meryem imparatorluk rengi olan erguvan rengi hymation giymiş, kucağında altın rengi maphorionlu çocuk İsa’yı tutmaktadır. İkonada Meryem’in “konuşan eli” ile “İsa’nın konuşan eli” karşı karşıyadır. Meryem İsa’ya dua eder, İsa da elini kaldırır, bu şekilde sessizce cevap verdiği söylenir. İkonanın teolojik yorumu İsa ve Meryem “logosu” yani “Tanrı’nın kelamını” taşır. Meryem kucağında çocuk formunda Tanrı’nın kelamını, İsa da elinde rulo halinde Tanrı’nın kelamını taşır. İki yanda ise kente ait figürler bulunur. Solda İmparatoriçe Theodora ve III. Mikhael kırmızı tören giysisi giymiş, taç takmıştır. Kentin piskoposu Methodios beyaz kıyafetlidir. Methodios’un arkasında kahverengi maphorion, lacivert ve kahverengi hymationlu keşişler durmaktadır.
Prosesyona halkın her kesimi katılırdı. Prosesyonun asıl amacı kurtuluş için İsa’ya yalvarmak ve Hodegetria ikonasının daha görülebilir hale getirme isteği vardır.
11.yüzyılda Novgorodlu Stephanos’un yazdığı düşünülen dönem kaynağında, Hodegetria Meryem ikonasını ayakta duran bir adamın omuzlarına yerleştirildiğini ve adamın da sanki haça geriliyormuş gibi kollarını açtığını yazar. Bu şekilde kendini İsa’nın yerine koyar, onun çektiği acıları çekmeyi amaçlar. Genellikle Hodegetria Meryem ikonalarının arka yüzlerinde İsa’nın Haça Gerilişi sahnesine yer verilirdi. Halk kendini İsa’nın yerine koyar, onun acısına ortak olmak isterler. Buna bakarak Aleksei Lidov, Hodegetria Meryem ikonasının kilisede değil kilisenin dışında yaratıldığından bahseder. Araştırmacılar bu prosesyonun Meryem’in Tapınağa Takdimi prosesyonu ile sembolik olarak benzerlik taşıdığını söyler. Zekeriya’nın rahibi olduğu tapınağına takdim edilen Meryem ile birlikte halkın her kesiminin yürüdüğü bir prosesyondur.
Mimesis kavramı üzerinden açıklamak gerekirse bir öykünme ve taklide dayalı temsil anlayışı görülür.
İkonanın alt kısmında ise keşişlerin arasında en solda elinde ikona tutan bir rahibe vardır. Diğer elinde martirlik haçı tutan rahibenin bir martir yani din şehidi olduğunu anlıyoruz. Başının üzerinde Theodosia yazan azize Bizans ve başkent için önemli bir figürdür.
Bu görselin zaman, mekan ve kişi ilişkisine baktığımızda o dönemde yaşamamış rahibe dikkat çeker. İkonoklasmus dönemde Khalke (Bronz) Kapısı’nda İsa ikonografisini indirmeye çalışanlara engel olurken şehit edilen Azizenin, 14.yüzyıla tarihlenen ikonada yer alması anakronizm örneğidir. “Diğer bir deyişle mekânın yaşamsal değerleri kutsal olanla dünyevi arasındaki ilişkiyi sanat aracılığıyla yeniden kurgulamaktadır” (Özgenç, Güler, 2016, s. 95).
“Yunanca kökenli olan “anakronizm” kavramı, karşı anlamına gelen “ana” ve zaman anlamına gelen “kronos” kelimelerinin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Kavram Türkçe’ye Fransızca “anachronisme” sözcüğünden geçmiştir” (Özgenç, Güler, 2016, s. 87).
Anakronizm, tarihsel olarak bir arada olamayacak kişilerin aynı konunun ve mekanın içinde betimlenmesidir.İkonada anakronizmin dışında eklektizm örneği de görmekteyiz. Farklı döneme ait olan Hodegetria Meryem İkonası bu ikonanın içine yerleştirilmiştir.
Sonuç olarak Ortodoksi’nin Zaferi İkonasında, Hodegetria Meryem İkonasının yani farklı döneme ait bir ikonanın yerleştirilmesiyle eklektizm örneği görülür. Bunun dışında farklı dönem yaşamış ve İkonoklasmusa karşı mücadele eden bir din şehidi rahibeye yer verilmesi anakronizm örneği olması bakımından önemlidir. Bu bağlamda düşünüldüğünde rahibenin önemi ve ikonanın anlatmak istediği anlaşılır hale gelmektedir.
Kaynakça
1-Demir, H. (2018). Bizans Resim Sanatında Meryem Kültü ve Müjde Sahnesi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
2-Özgenç, M., Güler, M. (2016). ‘’Rönesans Dönemi Konulu Resimlerde Anakronizm’’.Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı.9, s. 86-96.
Yazarımız Deniz Şaşmaz’a teşekkürlerimizle.
