Arastalı Köprüler ve Irgandı Köprüsü’nün Yapılma Nedeni

Tarih boyunca ulaşım ve ticaret insanoğlunun en büyük ihtiyaçlarından biri olmuştur. Bu ihtiyaç sonrası gelişimler milletlerin kültürel bağlarını geliştirmiş ve ekonomilerini şekillendirmiştir.

Hemen hemen her çağda ticaret aktif yol oynamış ve ekonomik durum sonucunda ulaşım ağları gelişmiştir. Ulaşım ağlarının gelişimiyle bu güzergâhlara köprüler ve hanlar yapılmıştır.

Çarşılı köprü tipi tarihte birçok uygarlıkta görülmekle birlikte çok azı günümüze ulaşmıştır. İlk olarak bu tip köprülerden bahseden Marco Polo olmuştur. Seyyah, XIII. yüzyılda Çine Çeng-Tu-Fu şehrine yaptığı gezide çarşılı köprülerden bahsetmektedir. Elimizdeki bilinen en erken tarihli çarşılı köprüyü buradan öğrenmekteyiz. Seyyah bu tip köprünün üzerindeki dükkanlardan söz etmekte ve bu dükkanlarda yapılan ticareti aktarmaktadır. Ayrıca mimarisi ile ilgili üzerinin ahşap bir üst örtüye sahip olduğunu aktarmakta, süslemesine kadar bilgi vermektedir.

Safevi dönemi İran’ında bu tip köprülerin varlığını çeşitli gravür ve seyahatnamelerden öğrenmekteyiz.

Doğulu bir çerçeve çizmesine rağmen bu tip köprüler Avrupa da görülmektedir. Bu tip köprüler İtalya ve çevresinde oldukça benimsenmiş ve inşa edilmiştir. İtalya’da da Floransa’da ki Ponte Vecchio ile Venedik’te ki Ponte di Rialto köprüleri bu kategorideki en önemli köprülerdendir. Bu köprülerden en dikkat çekici olanı Ponte Vecchio’dur. Bu köprünün üzerinde Etrüksler’den kalan dükkanların olduğu bilgisi olup XIV. Yüzyıl’dan sonra tekrar yapılmışlardır. Bu köprüye XV.yüzyıl’dan sonra mücevherciler yerleşmiştir. Venedik’teki Ponte di Rialto köprüsü, Irgandı köprüsü ile benzerlik göstermektedir. Irgandı Köprüsünden önce yapılan bu köprüler doğrudan ticaret ile ilişkilidir.

Bu tip köprülere son örnek Bulgaristan’daki Osma Köprüsüdür. 1872-74 yılında yapılmış olan bu köprü geç bir tarihte inşa edilmiştir. Irgandı köprüsünün 1855 depreminden önceki halini yansıtmaktadır. Bu tarihlerde muhtemelen köprü ticaret ile ilişkili olarak yoğun  talepten yapılmıştır.

Irgandı Köprüsünün  neden yapıldığı sorunu çok önemlidir. Öncelikle, köprü 1442 yılında yapılmış olup Ayverdi’nin yayınladığı vesikaya göre dükkanlar yaklaşık yüzyıl sonra inşa edilmiştir. Yılmaz Önge bu görüşe katılmamak ile birlikte dükkanların da ilk 1442 yılında inşa edilen köprüyle beraber yapıldığını savunur. Bu dönem içinde bakılması gereken en önemli olaylar zinciri ekonomi olmalıdır. Zira Irgandı Köprüsünün neden yapıldığını ancak bu şekilde düşünebiliriz. Vesikadan anlaşılacağı üzere yüzyıl sonra yapılmış arastalı bölüm, Kanuni Sultan Süleyman dönemine denk gelmektedir. Yavuz Sultan Selim dönemi İran ile mücadeleden dolayı İran’a ambargo uygulanmış İpek ticareti durmuştur. Kanuni döneminde bu ambargo kalkmış ve İpek ihracatı ve ithalatı devam etmiştir. Muhtemelen bu sebepten ötürü köprünün üzerindeki dükkanlar bu olaydan sonra eklenmiş ve gerekli görülmüştür. Gelişen bir Bursa şehir yapısı ve bu köprü doğu istikameti tarafına kalmakta olup ticaret yolları ile ilişki içerisindedir. Aynı zamanda ileriki tarihlerde de bu köprünün üzerinde ipek satıldığına ilişkin seyyahlardan aktarımlar mevcuttur. Bu da köprünün ipek satıcılığı ile bağlantısı olabileceği ihtimalini güçlendirmektedir. Aynı zamanda ipek ticaretine ilişkin bir başka bilgide 1502 yılında Bursa’da binden fazla dokuma tezgahının olduğundan bahsedilmektedir.

Kanuni Sultan Süleyman devrinde ambargonun kalkması muhtemelen bu tezgahları arttırmıştır. Ticaret sistemine göre Kervanla gelen ipek ürünü Beziztan’da indirilir ve bu ham maddeyi hamcılar almaktadır. Hamcılar bu ürünü alır dolapcılara bırakıp sardırır ve boyacı hirfetine boyattıktan sonra işlenmiş ipeği dokumacılara satmaktadır. Muhtemelen Irgandı köprüsünün üzerindeki dükkanlarda da ipek dokuma tezgahları bulunmakta olup bu dükkanlarda dokumacılar yer almaktaydı.

XV.-XVI. Yüzyıl  Bursa’da Ticaret

Bursa, 15. ve 16. yüzyıllar arasında ekonomik olarak en önemli ticaret merkezlerinden biri konumuna gelmiştir. Bursa’nın ticaretin merkezi haline gelmesi sonucu şehir gelişmiş ve kültürel bağlamda çeşitlilik artmıştır.

Ortadoğu’dan, İran, Hindistan üzerinden gelen malların toplandığı ve Avrupa’ya dağıldığı bir geçiş güzergahı konumunda olan Bursa, iç ve dış pazarı içinde bulundurmakta idi. Bu kadar gelişmiş bir konumdaki Bursa’nın yerli ve yabancı malları oldukça rağbet görmekte bu rağbete göre de üretim ve tüketim zaman içinde artış göstermiştir. İlk yıllarında Bursa şehri Ahi loncaları ile gelişim göstermiş daha sonraki süreçte sistematik bir düzen kurulmuştur. Ahi teşkilatları dini ve ahlaki olarak kendini göstermekte olup zaman içinde sosyo-ekonomik bir rol üstlenmiştir. Ahi teşkilatları başta göçebe olarak gelen halkları bir çatı etrafında toplamış daha sonraki süreçte gelen göçebeleri meslek sahibi yaparak Bizans esnafına karşı Türk esnafının rekabet edebilmesi için düzene koymuştur. Bu olaylar zincirinden gelişen bir teşkilat oluşturulmuştur. Ekonomik olarak ilk düzenli sistem bu şekilde oluşmuştur.

Daha sonraki süreçte Bursa’nın konumu itibari ile ticaret gelişmiş ve sınai kapitalist bir sınıf tipi ortaya çıkmıştır. Bu sınıf gelirine göre çeşitli ekonomik faaliyetler yürütmüş ve üretim atölyeleri kurmuşlardır. Bu zenginler genellikle belirli nüfuslu kişilerin oğulları olarak bilinmektedir. Bu kişiler genellikle büyük ticaret işlerini yürütmekteydi.

Ticaret genel olarak İpek ürününün etrafında şekillenmiştir. Bursa’ya yıl içinde en az altı ipek kervanı gelmekteydi.1513 tarihinde 400 yük (24.600 kg) ipek gelmiştir. Bu ipek ticareti genellikle Müslüman tacirleri etrafında olmakta olup ham madde genellikle İran’dan sağlanmaktaydı.

15. yüzyılın ikinci yarısında Bursa, Edirne, Raguza, Ancona, Floransa ticaret yolu gelişim göstermiş ve İpek ihracatı Avrupa istikametine doğru artış göstermiştir. Avrupa’ya giden mallara büyük rağbet görmüş ve talep artmıştır. Talebin artması Bursa’daki İpek fiyatlarını arttırmış ve üretim olarak atölyelerin sayısı fazlalaşmıştır.

Kısaca değerlendirdiğimiz Bursa’daki ipek Ticareti maddi kültür öğelerinin fonksiyonu geliştirmiştir. Bu çerçeveden bakıldığında 16.yy dan sonraki süreçte Bursa’da ticaret önemli ölçüde gelişmiştir.

KAYNAKÇA

ÖNGE, Yılmaz(1992). “Bursa’da Irgandı Köprüsü’nün Orijinal Mimarisi”, Vakıflar Dergisi, , XIII, 425-447.

ARSLAN Ali Sağıroğlu (2014).’’ Erken Dönem Osmanlı Sanatında Latin Etkileri’’ Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks,V:6,N:2,131-155.

AYVERDİ Ekrem Hakkı(1972).Osmanlı Mimarisinde Çelebi Ve Sultan II.Murad Devri(1403 1451),Baha Matbaa, İstanbul.

İNALCIK Halil (2011). Osmanlı İdare Ve Ekonomi Tarihi, Ankara.

İNALCIK Halil (2015).Devleti Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, İstanbul.

PARDOE Miss (2004). Şehirlerin Ecesi İstanbul: Bir Leydinin Gözüyle 19. Yüzyılda Osmanlı Yaşamı, (Çev. M. Banu Büyükkal), İstanbul,

ÇİFTÇİ Cafer.(2011).”Osmanlı Esnafının İktisadi Zihniyeti” Çarşının Öyküsü (Ed.:Neslihan Dostoğlu),Bursa,

DALSAR Fahri (1960). Türk Sanayi Ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik, İstanbul.

Markopolo Seyahatnamesi I (Yayına hazırlayan : Filiz Dokuman), Tercüman 1001 Temel Eser 88, İstanbul.